ΠΟΛΙΤΙ[ΣΤΙ]ΚΟΣ ΧΩΡΟΣ
ΗΛΙΟΤΡΟΠΙΟ
ΑΗ-ΣΤΡΑΤΗΣ, ΤΟ ΝΗΣΙ ΤΗΣ ΕΞΟΡΙΑΣ
Αφιερωμένο στη μνήμη του παππούλη μου, Παναγιώτη Α.
Για την επίσκεψη του Κ. Καραμανλή στον Άη-Στράτη
"Ο αγώνας του ανθρώπου ενάντια στην εξουσία, είναι ο αγώνας της μνήμης ενάντια στη λήθη". (Μίλαν Κούντερα, Το βιβλίο του γέλιου και της λήθης)
Στις 16 Ιούλη του 2005, με την ευκαιρία της παρουσίας του στο φεστιβάλ της ΟΝΝΕΔ στη Λήμνο, ο Κ. Καραμανλής πέταξε με στρατιωτικό ελικόπτερο και επισκέφτηκε τον Άη-Στράτη, ένα μικρό νησί με μεγάλο όνομα στην ιστορία των κοινωνικών και ταξικών αγώνων. Ο Καραμανλής έγινε δεκτός με θερμότητα από τις τοπικές αρχές, που κι εδώ -όπως παντού άλλωστε- εκείνο που προσδοκούν είναι να προσποριστούν κονδύλια από την κεντρική εξουσία για την “ανάπτυξη του τόπου”, ενώ ο συμβολισμός της επίσκεψης ήταν έντονος καθώς είναι ο πρώτος πρωθυπουργός που επισκέπτεται το νησί από την προσάρτησή του στο ελληνικό κράτος το 1913 και την χρησιμοποίησή του, για τρεις δεκαετίες και πλέον, ως στρατόπεδο συγκέντρωσης κι εξόντωσης για χιλιάδες πολιτικούς εξόριστους. Και αν για τους τοπικούς παράγοντες το ζητούμενο είναι η προβολή του νησιού και η τουριστικοποίησή του, το κυρίως ζητούμενο με αυτή την πρωθυπουργική επίσκεψη ήταν να αμβλυνθούν και να χρησιμοποιηθούν προς όφελος της εξουσίας και της προώθησης της κοινωνικής και ταξικής ειρήνης, οι βαθειά χαραγμένες μνήμες που συνέδεσαν αυτό το νησί με τα χρόνια της εξορίας και του εμφύλιου πολέμου. Ο Καραμανλής επισκέφτηκε το νησί-σύμβολο της εξορίας απευθύνοντας ο ίδιος, ως εκπρόσωπος της άρχουσας τάξης και της παράταξης των νικητών του εμφύλιου, μηνύματα λήθης για το παρελθόν και συναίνεσης για το παρόν, “εθνικής” συμφιλίωσης και δημοκρατίας. Όλα αυτά, την ίδια ακριβώς στιγμή που αναδύεται μια νέα παγκόσμια εποχή τρόμου, όπου εξαπολύονται πολυεθνικές πολεμικές εκστρατείες στο όνομα της “αντιτρομοκρατίας” (όπως γινόταν άλλοτε στο όνομα του αντικομμουνισμού) και ανοίγουν εφιαλτικά στρατόπεδα συγκέντρωσης, όπως το Γκουαντανάμο, ενώ στο εσωτερικό της χώρας εγκαθιδρύεται ένα νέο Καθεστώς Έκτακτης Ανάγκης για την καταστολή του σύγχρονου εσωτερικού εχθρού, της “τρομοκρατίας” -δηλαδή όσων τολμούν να αντιστέκονται... Ένα καθεστώς αστυνομοκρατίας, χαφιεδισμού και δογμάτων περί “μηδενικής ανοχής” και “ολικής ασφάλειας”, ηλεκτρονικής παρακολούθησης και επιτήρησης του πληθυσμού με κάμερες, ειδικών τρομονόμων, και τρομοδικών σε έκτακτα ειδικά δικαστήρια, ειδικών συνθηκών κράτησης (“λευκά κελιά”) για τους πολιτικούς κρατούμενους, απαγωγές “υπόπτων” από μυστικές υπηρεσίες, βασανιστήρια, πογκρόμ και απελάσεις προσφύγων και μεταναστών… Ποιος όμως να τον αντικρούσει πραγματικά από τη συμβιβασμένη κι ενσωματωμένη στο καθεστώς αριστερά; Είναι η δεύτερη φορά άλλωστε που ο Καραμανλής απευθύνει τα συναινετικά μηνύματά του από τον Άη-Στράτη τον οποίο είχε επισκεφθεί και ως αρχηγός της αντιπολίτευσης δυο χρόνια πριν, προβάλλοντας το νέο “μεσαίο” πολιτικό προσωπείο των νεοδημοκρατικών επιγόνων των Χιτών, των ταγματασφαλιτών και των Μπουραντάδων.
Μόνη παραφωνία σε αυτή την παράσταση του Καραμανλή και της συνοδείας του στον Άη-Στράτη, ήταν ένα παλιό, στοιχειωμένο κτίσμα γεμάτο μνήμες φρικτές, όχι πολύ μακριά από την κεντρική πλατεία του νεότευκτου οικισμού που χτίστηκε μετά τον καταστροφικό σεισμό του 1968. Το παλιό διδακτήριο του χωριού που για πολλά χρόνια, από το 1948 ως το 1963, χρησιμοποιούνταν ως νοσηλευτήριο-αναρρωτήριο των χιλιάδων εξόριστων που πέρασαν και μαρτύρησαν στο νησί. Ένα χάλασμα που με την παρουσία του και μόνο προκαλεί και ξυπνά μνήμες του αγώνα για αξιοπρέπεια, μνημείο μιας ζοφερής εποχής, που σε όποιον σταθεί πλάι του ή περπατήσει στο ρημαγμένο εσωτερικό του θυμίζει την αγωνία των εξόριστων που έσβησαν εκεί μέσα λιωμένοι από την πείνα και τις αρρώστιες.
Είναι αλήθεια πως μετά από χρόνια εγκατάλειψης κι απομόνωσης του νησιού (που το έσωσαν ωστόσο από τις κοινωνικές και περιβαλλοντικές καταστροφές που συνέβησαν σε άλλα νησιά) άρχισαν να ρέουν κι εδώ, στον Αη-Στράτη, όπως και σε άλλα μικρονήσια, οι κρουνοί του χρήματος για την “ανάπτυξη”. Τα αποτελέσματα είναι ορατά με το άνοιγμα δρόμων σε όλη την έκταση του νησιού που λίγα χρόνια πριν το διέσχιζες μόνο πεζή ή με ζώα, τα έργα υποδομής στον οικισμό και τα έργα στο λιμάνι, την κατασκευή ελικοδρόμιου, τη δρομολόγηση επέκτασης των στρατιωτικών εγκαταστάσεων, τα πολυδάπανα αλλά αμφίβολης αισθητικής αξίας έργα ανάπλασης και εξωραϊσμού, στο λιμάνι (όπου φυτεύτηκαν μέχρι και φοίνικες!), στην παραλία, την κεντρική πλατεία, τα δρομάκια και τα πεζοδρομία που περιβάλλουν τα τσιμεντένια σπίτια-κλουβιά του οικισμού, την ανακαίνιση των δημόσιων καταστημάτων και της Μαράσλειου Σχολής που στέγαζε άλλοτε τους χωροφύλακες φρουρούς του στρατόπεδου των εξόριστων... Κι όμως στο μέσο του αναμορφούμενου τοπίου με δημόσια και ιδιωτικά έργα, το παλιό αναρρωτήριο των εξόριστων και κάθε τι που θυμίζει ότι αυτό το νησί, χρησιμοποιήθηκε σαν στρατόπεδο συγκέντρωσης για κείνους που ύψωσαν το ανάστημα τους στο κράτος, αφέθηκε να χάνεται στην καταστροφή και την ανυπαρξία. Τούτο το χάλασμα και δυο μόνο σκοπιές κι αυτές μισοκατεστραμμένες -από εκείνες που επιτηρούσαν ολόγυρα τα στρατόπεδα των εξόριστων- είναι όσα απόμειναν να θυμίζουν εκείνη την εποχή.
Η σκοπιά πίσω από το Μαράσλειο. Στο βάθος, ο λόφος του Αγίου Μηνά, όπου και το ομώνυμο εκκλησάκι, που δεσπόζει ανάμεσα στις μικρές κοιλάδες του Τενεδιώτη και του Παραδείση όπου βρίσκονταν τα στρατόπεδα εξόριστων (1946-1963).
Παρόλη όμως την εγκατάλειψή του για δεκαετίες, αυτό το κτίριο έστω και ως χάλασμα εξακολουθεί σε πείσμα των καιρών να στέκει εκεί όρθιο, όπως η αξιοπρέπεια αυτών που το στοίχειωσαν με το θάνατό τους μέσα στις μικρές του αίθουσες, προκαλώντας αμηχανία και δυσαρέσκεια σε αυτούς που θέλουν να σβήσουν τα χνάρια της ιστορίας.
Και είναι τόση η αντίθεση αυτού του χαλάσματος με τα γειτονικά νεοαναγειρόμενα ή ανακαινισμένα κτίρια που είναι αδύνατον να περάσει απαρατήρητο, ακόμα κι από τον πλέον ανυποψίαστο ή αδιάφορο επισκέπτη του χωριού. Πόσο μάλλον αν τύχει και σταθεί να παρακολουθήσει στις αυλές τις συζητήσεις των παλιών αγιοστρατιτών, των παππούδων και των γιαγιάδων που πάντα έχουν κάτι να θυμηθούν, και έναν καλό λόγο να πουν, για τους εξόριστους που πέρασαν από το νησί τους.
Προκειμένου λοιπόν να διασκεδαστούν οι εντυπώσεις από αυτή την προφανώς σκόπιμη εγκατάλειψη του παλιού αναρρωτήριου και αφού δεν γίνεται να εξαφανιστεί από μόνο του ήρθε, για μια ακόμη φορά, ο ίδιος ο Καραμανλής να ανακοινώσει την ανακατασκευή και την διαμόρφωσή του σε μουσείο της Δημοκρατίας! “Έχει εκπονηθεί, είπε η μελέτη και έχουν εξασφαλισθεί οι αναγκαίοι πόροι 440 χιλ. ευρώ από το Επιχειρησιακό Πρόγραμμα “Πολιτισμός” του Γ΄ ΚΠΣ”. Και η υψηλού επιπέδου επίσκεψη στον Άη-Στράτη το νησί που έγινε συνώνυμο της εξορίας, ολοκληρώθηκε με την αναβάπτισή του, στην κολυμπήθρα ενός κοινοτικού πακέτου 440 χιλ. ευρώ, σε “νησί-σύμβολο της Δημοκρατίας” δια στόματος Κ. Καραμανλή του νεώτερου. Εδώ πρέπει να σημειωθεί, για την ειρωνεία του πράγματος, ότι την οκταετία 1955-1963 το στρατόπεδο συγκέντρωσης των πολιτικών εξόριστων στον Άη-Στράτη λειτούργησε επί πρωθυπουργίας του θείου του, Κ. Καραμανλή του πρεσβύτερου.
Μέχρι να αρχίσουν οι εργασίες το παλιό κτίριο θα έχει πιθανότατα σωριαστεί από μόνο του. Τόσο το καλύτερο για αυτούς που θα γλιτώσουν τα έξοδα κατεδάφισης ή θα ζητήσουν ένα ακόμη μεγαλύτερο κονδύλι, οικοδομώντας στη θέση του ένα άψυχο ομοίωμά του. Εκείνο που έχει σημασία είναι το ιδεολογικό μέρος του όλου έργου το οποίο συνίσταται στο ότι
αφού δεν μπορεί να σβηστεί ολότελα η ιστορία της εξορίας και της εξόντωσης του “εσωτερικού εχθρού” από το κράτος εκείνο που πρέπει να γίνει είναι η διαστρέβλωση, η χειραγώγηση και η ενσωμάτωσή της στην επίσημη ιστορική αφήγηση της oλοκληρωτικής δημοκρατίας.
Λίγα λόγια για την ιστορία της εξορίας
Αν είναι από τη μοίρα μου, στα βράχια να πεθάνω
δε θέλω εγώ οι φίλοι μου να κλάψουνε για μένα
θελω όμως τραγούδια κλέφτικα να σιγοτραγουδούνε
και κόκκινα τριαντάφυλλα στον τάφο μου ν’ ανθούνε.
(Άη-Στράτης, 20 Ιούνη 1952)
Η ιστορία της εξορίας στο ελληνικό κράτος αρχίζει από παλιά. Ως συγκροτημένος θεσμός η επιβολή του αστυνομικού μέτρου της εκτόπισης εμφανίζεται με το νόμο του 1871 (της κυβέρνησης του Αλέξ. Κουμουνδούρου) “Περί καταδιώξεως της ληστείας”, όπου προβλεπόταν ο εκτοπισμός των συγγενών όσων επικηρύσσονταν σαν ληστές. Αναφέρεται πως με βάση αυτό το νόμο που υπέστη πολλές τροποποιήσεις στις επόμενες δεκαετίες έγιναν πλήθος εκτοπίσεων. Οι εκτοπίσεις αρχικά απέβλεπαν στην καταστολή των ληστών, αργότερα των ζωοκλεφτών, των λαθρέμπορων και άλλων θεωρούμενων ως “εχθρών της κοινωνίας και του κράτους”, συμπεριλαμβάνοντας τελικά και τους πολιτικούς αντίπαλους του εκάστοτε καθεστώτος στους οποίους και επικεντρώθηκαν.
Το 1913 η εφαρμογή του μέτρου της εκτόπισης επεκτάθηκε με νόμο στα νεοκατακτηθέντα από τους βαλκανικούς πολέμους εδάφη και στράφηκε ιδιαίτερα κατά των σοσιαλιστών. Βάσει αυτού, για παράβαση του νόμου "περί καταδίωξεως της ληστείας", με διαταγή του Γενικού Διοικητή Μακεδονίας Θεμ. Σοφούλη τον Ιούνιο του 1914, μετά τη μεγάλη απεργία των καπνεργατών, συνελήφθησαν στη Θεσσαλονίκη και εκτοπίσθηκαν για δυόμιση χρόνια στη Νάξο δύο ηγέτες της σοσιαλιστικής Φεντερασιόν, ο Μπεναρόγιας και ο Γιονάς (γραμματέας του Διεθνούς Συνδικάτου Καπνεργατών). Το 1917 ψηφίζεται ο νόμος 755 της κυβέρνησης Βενιζέλου για την εκτόπιση των υπόπτων που επαπειλούσαν την “δημοσίαν ασφάλειαν” και την “ησυχία των πολιτών”, ενώ το 1918 εκδόθηκε ο νόμος 1227 (τροποποιητικός κι αυτός του νόμου του 1871), με τον οποίον προβλεπόταν η εκτόπιση για συγγενείς καταδικασμένων ή καταδιωκομένων προσώπων, τα οποία είχαν υποπέσει σε αδικήματα ανυποταξίας, στάσης κ.λ.π.
Το 1924 η κυβέρνηση Αλέξ. Παπαναστασίου, του λεγόμενου και “πατέρα της Δημοκρατίας”, εξέδωσε το διάταγμα “Περί συστάσεως εν εκάστω νομώ επιτρόπων ασφαλείας”, με το οποίο καθιερώθηκε επίσημα κι απροσχημάτιστα η εκτόπιση για πολιτικούς λόγους. Το διάταγμα αυτό δέχτηκε ουσιαστικές τροποποιήσεις με το νομοθετικό διάταγμα του 1926 της δικτατορικής κυβέρνησης Θ. Πάγκαλου: “Περί εκτοπίσεως εκτός των ορίων του Κράτους παντός και πάσης εθνικότητος ατόμου υπόπτου διαπράξεως πράξεων ή διαδόσεως ιδεών αντικειμένων εις τα κυριαρχικά του Κράτους δικαιώματα ή αποβλεπουσών εις αφαίρεσιν τμημάτων τούτου υπό τύπον αυτονομίας προσαρτήσεως εις τα όρια άλλου Κράτους ή καθ' οιονδήποτε άλλον τρόπον μεταβολήν των ορίων του, ή αντικειμένων εις την δημόσιον τάξιν, ησυχίαν και ασφάλειαν της χώρας...”, το οποίο παρέμεινε σε ισχύ ως τη Μεταπολίτευση του 1974.
Το 1929 η κυβέρνηση Βενιζέλου εξέδωσε τον περίφημο νόμο 4229, ο οποίος έμεινε γνωστός ως “Ιδιώνυμο”, “Περί μέτρων ασφαλείας του κοινωνικού καθεστώτος και προστασίας των ελευθεριών των πολιτών”, με τον οποίο επισημοποιήθηκε η καταδίωξη των κομμουνιστικών ιδεών και δραστηριοτήτων: “Όστις επιδιώκει την εφαρμογήν ιδεών εχουσών ως έκδηλον σκοπόν την διά βίαιων μέσων ανατροπήν του κρατούντος κοινωνικού συστήματος, ή την απόσπασιν μέρους εκ του όλου της Επικρατείας, ή ενεργεί υπέρ της εφαρμογής αυτών προσηλυτισμόν τιμωρείται με φυλάκισιν τουλάχιστον έξι μηνών. Προς τούτοις επιβάλλεται διά της αποφάσεως και εκτοπισμός ενός μηνός μέχρι δύο ετών…”. Το “Ιδιώνυμο” τέθηκε σε ισχύ τον Ιουλιο του 1929, και αντικαταστάθηκε από τη δικτατορία του Μεταξά με τον αναγκαστικό νόμο 117 του 1936. Στο μεταξύ επανήλθε και το μέτρο της προληπτικής διοικητικής εκτόπισης με το νόμο 5174 του 1931. Όλα αυτά τα διαρκώς εντεινόμενα μέτρα συνοδεύουν τη συνεχή όξυνση των κοινωνικών και ταξικών συκρούσεων της εποχής και επιβάλλονται για την αντιμετώπιση του τότε “εσωτερικού εχθρού”. Μόνο με βάση το νόμο περί “Ιδιώνυμου αδικήματος” υπολογίζεται ότι έγιναν περίπου 3.000 καταδίκες με συνοπτικές διαδικασίες.
Οι τόποι της εξορίας
“H κοινωνία με ανακούφισιν έμαθε την απόφασιν της κυβερνήσεως όπως λάβη μέτρα δραστικά κατά των ανθρώπων οι οποίοι επιμένουν να μας μεταφυτεύσουν εις την Ελλάδα τον μπολσεβικικόν παράδεισον... Εις την τελευταίαν άκρην του ελληνικού Αιγαίου υπάρχουν μικρά,
μικροέρημα νησάκια αποτελούντα σύμπλεγμα που λέγεται Κουφονήσια... μερικά είναι ακατοίκητα, συχναζόμενα από ολίγους λαθρεμπόρους και βοσκούς. Σ' ένα από τα νησάκια αυτά θα μπορούσε να ιδρυθεί προχείρως το κράτος των εν Ελλάδι μπολσεβίκων. Η κυβέρνησις θα 'πρεπε να εγείρει εκεί μερικά παραπήγματα εις τα οποία να εγκαταστήσει τους απελαυνομένους κομμουνιστάς...”(Από επιστολή του νομάρχη Κυκλάδων στο Ελεύθερον Βήμα της 8ης Αυγ. 1931)
Ως τόποι εξορίας χρησιμοποιήθηκαν από το κράτος διάφορα μικρά και συνήθως άγονα νησιά. Η Φολέγανδρος αρχικά, η Αμοργός, η Σκύρος, η Ανάφη. Αργότερα, και ιδιαίτερα μετά το “ιδιώνυμο” του 1929 όταν οι εκτοπισμοί είναι πλέον ομαδικοί, στα νησιά της εξορίας προστίθενται ο Άη-Στράτης που το όνομά του θα γίνει συνώνυμο της εξορίας, η Γαύδος “όπου πέθαναν αρκετοί κομμουνιστές από την πείνα, τις στερήσεις και τις αρρώστιες και δίκαια ονομάστηκε νησί του θανάτου”, το ερημονήσι της Γυάρου καθώς και άλλα όπως η Iος, οι Παξοί, η Κίμωλος, η Σίκινος, τα Ψαρά και η Σαντορίνη.
Στον Αη-Στράτη οι πρώτοι εξόριστοι έφθασαν κατά ομάδες το 1929. Μεγάλος αλλά άγνωστος είναι ο αριθμός των εξόριστων την πρώτη περίοδο 1929-35, ενώ περί τους 950 εκτοπίζονται εκεί στην επόμενη, από το 1936 ώς το 1943. Ανάμεσά τους ο Δημήτρης Γληνός και ο ποιητής Κώστας Βάρναλης. Μεγάλος αριθμός εξόριστων μεταφέρεται στον Αη-Στράτη μετά τη βίαιη καταστολή των μεγάλων απεργιών του 1936 στην Αθήνα, τη Δράμα, την Καλαμάτα, με αποκορύφωμα την αιματοβαμμένη εξέγερση του Μάη στη Θεσσαλονίκη.
Όπως οι πολιτικοί κρατούμενοι στις φυλακές, έτσι και οι πολιτικοί εξόριστοι στους τόπους της εξορίας αυτοοργανώθηκαν σε κοινότητες, δημιουργώντας τις Ομάδες Συμβίωσης Πολιτικών Εξορίστων (ΟΣΠΕ), εμπνευσμένες από “το σοσιαλιστικό όραμα μιας ιδεατής εξισωτικής κοινωνίας” κι αποτελούμενες και από κομματικούς και από μη κομματικούς εξόριστους. Σκοπός τους ήταν να οργανώσουν την ζωή και την αντίσταση της κοινότητας, να αντιμετωπίσουν συλλογικά τα προβλήματά τους, όπως η πείνα, οι αρρώστιες, και οι απαγορεύσεις της διοίκησης, να ανυψώσουν με εκδηλώσεις το ηθικό, το πολιτικό φρόνημα και το πολιτιστικό τους επίπεδο.
Κατά τη διάρκεια της μεταξικής δικτατορίας υπολογίζεται ότι συνελήφθησαν 50 έως 80 χιλιάδες άνθρωποι. Στις παραμονές της κατοχής υπήρχαν περίπου 2.000 εξόριστοι στα νησιά και 600 στο στρατόπεδο συγκέντρωσης της Ακροναυπλίας. Να σημειωθεί πως ενώ ένας οποιοσδήποτε κρατούμενος απελευθερωνόταν στο τέλος της ποινής του, ο μόνος τρόπος απελευθέρωσης των πολιτικών κρατουμένων κι εξόριστων ήταν να υπογράψουν “δήλωση μετανοίας”. “Αυτές οι δηλώσεις ήταν κατ' ουσία αποκήρυξη του κομμουνισμού και εμπεριείχαν την κατονομασία άλλων, ημερομηνίες και περιγραφές βασικών στελεχών της οργάνωσης, καθώς και δεσμών με οργανώσεις εκτός κόμματος, όπως οι συνδικαλιστικές ενώσεις. Ασκούνταν ψυχολογικές και σωματικές πιέσεις, που συχνά είχαν τη μορφή βασανιστηρίων, στους κρατούμενους για να υπογράψουν και να δώσουν πληροφορίες για άλλους υπόπτους συμμετοχής σε κομμουνιστικές ή αριστερές ενέργειες. Eίτε ο υπογράψας ήταν μέλος του K.K.Ε είτε όχι, η υπογραφή ήταν φοβερή ταπείνωση. O δηλωσίας σκιαζόταν από το βάρος της πράξης του για το υπόλοιπο της ζωής του”. Στη διάρκεια του φασιστικού καθεστώτος της 4ης Αυγούστου υπολογίζεται ότι υπεγράφησαν περί τις 45 χιλιάδες δηλώσεις (αριθμός τρεις φορές μεγαλύτερος από εκείνο των πραγματικών μελών του ΚΚΕ που υπολογίζεται πως είχε συνολικά 15.000 μέλη).
Οι κρατούμενοι της Ακροναυπλίας καθώς επίσης και οι εξόριστοι του Άη-Στράτη και της Ανάφης θα παραδοθούν στις γερμανοϊταλικές κατοχικές αρχές. Από τους Ακροναυπλιώτες κρατούμενους όσοι δεν κατόρθωσαν να δραπετεύσουν μεταφέρθηκαν, και πολλοί -ανάμεσά τους κι ο Παντελής Πουλιόπουλος πρώην γ.γ. του ΚΚΕ και πρωτεργάτης της Αριστερής Αντιπολίτευσης-, εκτελέστηκαν στο Νεζερό της Λάρισας και στην Καισαριανή ως όμηροι σε αντίποινα για πράξεις σαμποτάζ κατά των κατοχικών δυνάμεων. Eνώ οι εξόριστοι της Ανάφης κατόρθωσαν σταδιακά να διαφύγουν, εκείνοι του Αη-Στράτη, που αριθμούσαν περί τους 25
0, περισσότερο απομονωμένοι και με αυστηρότερα μέτρα επιτήρησης, εγκλωβίστηκαν στο νησί και υπέφεραν τα πάνδεινα. Στις 26 Απρίλη 1941, δύο μέρες πριν την παράδοση του στρατόπεδου από την ελληνική χωροφυλακή στο γερμανικό στρατό, οι εξόριστοι ξεσηκώθηκαν και κατά τη διάρκεια συμπλοκής με τους χωροφύλακες δέχτηκαν πυροβολισμούς και τρεις από αυτούς έπεσαν νεκροί. Στις 28 Απρίλη αποβιβάστηκε και κατέλαβε το νησί γερμανική φρουρά. Για τα επόμενα δυο χρόνια (1941-42) επιβλήθηκε περιορισμός κι απομόνωση των εξόριστων μέσα στο αναρρωτήριο και διάφορα σπίτια του χωριού. Σαράντα από αυτούς πέθαναν από ασιτία και άλλοι από φυματίωση. Τάφηκαν στην κορυφή του λόφου του Αγ. Μηνά. Είκοσι επίσης από τους εξόριστους του Άη-Στράτη που μεταφέρθηκαν στην ηπειρωτική Ελλάδα εκτελέστηκαν ως όμηροι. Τη νύχτα της 17ης Ιούνη 1943 οι εξήντα επιζήζαντες εξόριστοι που είχαν απομείνει στο νησί δραπέτευσαν και κατέφυγαν στην Χαλκιδική με την βοήθεια μιας ομάδας του ΕΛΑΝ παίρνοντας μαζί τους αιχμαλώτους και τους άνδρες της φρουράς τους.
Το παλιό αναρρωτήριο του Άη-Στράτη σε φωτογραφία του 1982
Μετά το τέλος της κατοχής, την ανασυγκρότηση του κράτους, τα Δεκεμβριανά και τη συμφωνία της Βάρκιζας, παράλληλα με την κρατική και την παρακρατική τρομοκρατία αρχίζει να εφαρμόζεται ξανά και η ποινή της “διοικητικής εκτόπισης” από το καλοκαίρι του 1945 με την επαναφορά του τροποποιημένου νόμου του 1871 “περί καταδιώξεως της ληστείας”. Το Μάιο του 1946, λίγο μετά τις εκλογές, η κυβέρνηση Κ. Τσαλδάρη ενεργοποίησε επιπλέον και το νόμο του 1926 που προέβλεπε τη διοικητική εκτόπιση ατόμων τα οποία θεωρούνταν ύποπτα για πράξεις ή προετοιμάζονταν να διαπράξουν αδικήματα που έθεταν σε κίνδυνο “την Δημοσίαν Τάξιν, Ησυχίαν και Ασφάλειαν της χώρας”. Το ξέσπασμα του εμφύλιου πολέμου συνοδεύεται από το συστηματικό, μαζικό εκτοπισμό χιλιάδων ανθρώπων. Το ζητούμενο και πάλι από τους εξόριστους προκειμένου να απελευθερωθούν ήταν να αποκηρύξουν τον κομμουνισμό και να δηλώσουν υποταγή στο καθεστώς, υπογράφοντας τις περίφημες “δηλώσεις μετανοίας”. Πολλοί από αυτούς έμειναν στην εξορία για 5, 10 ή και περισσότερα χρόνια, αρκετοί δεν γύρισαν ποτέ στα σπίτια τους, ενώ άλλοι πέθαναν λίγο μετά την απελευθέρωσή τους εξουθενωμένοι από τις εξοντωτικές συνθήκες διαβίωσης και τις αρρώστιες.
Εξόριστοι, Ικαρία 1947
Ως τόποι εξορίας και κράτησης κατά τη διάρκεια του εμφύλιου εκτός του Αη-Στράτη, του “αναμορφωτήριου” της Μακρονήσου για τους στρατιώτες, της Ανάφης, της Φολεγάνδρου και της Γυάρου που λειτουργούσε σαν στρατόπεδο εγκλεισμού πολιτικών κρατούμενων, θα χρησιμοποιηθούν κι άλλα νησιά όπως η Ικαρία, η Σίκινος, η Λέρος, η Κίμωλος, τα Κύθηρα, η Σαμοθράκη, η Θάσος, η Λήμνος, η Αλόννησος και το Τρίκερι. Καθώς ο εμφύλιος πόλεμος έμπαινε στην πιο σκληρή φάση του μετά την ανακήρυξη της Προσωρινής Κυβέρνησης του Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδας τα Χριστούγεννα του 1947, η κυβέρνηση της Αθήνας αποφάσισε να αποκαταστήσει “τον νόμο και την τάξη” στους τόπους εξορίας και ο αναγκαστικός νόμος 511 της 31ης
Δεκεμβρίου 1947 προέβλεπε τη μετατροπή των στρατοπέδων των εξορίστων σε στρατόπεδα “πειθαρχημένης διαβίωσης” επιδεινώνοντας δραματικά τις συνθήκες διαβίωσης των εξόριστων.
Γυναίκες εξόριστες στο Τρίκερι, 1950
Με τη λήξη του εμφύλιου πολέμου το Σεπτέμβρη του 1949, οι πολιτικοί εξόριστοι υπολογίζονταν σε 15.000 άνδρες και γυναίκες. Στο επόμενο διάστημα οι περισσότεροι θα απολυθούν, αλλά το 1951 εξακολουθούσαν να βρίσκονται στην εξορία περίπου 3.400 άτομα συγκεντρωμένα κυρίως στον Αη-Στράτη, ιδίως μετά το σταδιακό κλείσιμο του κολαστήριου της Μακρονήσου και τη μεταφορά των “αμετανόητων”.
Το 1953 έκλεισε και το στρατόπεδο των εξόριστων γυναικών στο Tρίκερι του Παγασητικού και οι κρατούμενες μεταφέρθηκαν και αυτές στον Άη-Στράτη που αποτέλεσε τον αποκλειστικό τόπο εξορίας για όλη την υπόλοιπη περίοδο, ώς τις αρχές του 1963.
Το στρατόπεδο του Άη-Στράτη
Άη-Στράτης, το νησί της εξορίας
“Εγώ Αη -Στράτη, Αη -Στράτη δε φοβάμαι…”
από παλιό αντάρτικο τραγούδι
O Αη Στράτης είναι ένα μικρό ηφαιστειογενές νησί στο μέσον του βόρειου Αιγαίου. Το όνομά του σύμφωνα με την παράδοση το πήρε από τον όσιο Ευστράτιο που αναφέρεται ότι μόνασε στο νησί μέσα σε ένα σπήλαιο, στου “Αι-Στρατιού-το-βράχο”, τον 9ο αιώνα. Για πρώτη φορά στην ιστορία αναφέρεται σαν San Strati στο έργο του φλωρεντίνου γεωγράφου και περιηγητή C. Buondelmandi γύρω στο 1420. Έχει μήκος 11χλμ και πλάτος 6 ½, με έκταση 43,3 τ.χλμ και απέχει 18 μίλια από τη Λήμνο. Είναι ένα όμορφο νησί, ημιορεινό (με υψόμετρο περίπου 300 μ.), βραχώδες και δύσβατο, με ελάχιστη εύφορη γη σε μικρές κοιλάδες, αλλού γυμνό κι αλλού καλυμμένο από βελανιδιές, με απότομες χαράδρες στο εσωτερικό του κι απόκρημνες ακτές. Χωρίς ασφαλές φυσικό λιμάνι ήταν πάντα ένα νησί απομονωμένο και δυσπρόσιτο και για αυτό επιλέχτηκε ως τόπος εξορίας. Είχε ένα μόνο παραθαλάσσιο χωριό, στην απάνεμη πλαγιά του λόφου Μπούμπουνα στην βορειοδυτική ακτή, το οποίο το 1950 αριθμούσε περίπου 1.000 κατοίκους. Το χωριό εκείνο επλήγη από ισχυρότατο σεισμό τη νύχτα της 19ης Φλεβάρη 1968 (στον οποίο σκοτώθηκαν 20 άνθρωποι) και με απόφαση της χούντας κατεδαφίστηκε σχεδόν ολοκληρωτικά από το στρατό, ενώ ο νεότευκτος οικισμός των σεισμόπληκτων αποτελούμενος από στοιχημένα μικρά τσιμεντένια σπιτάκια, στον οποίο σήμερα ζουν λιγότεροι από 300 μόνιμοι κάτοικοι, χτίστηκε χαμηλότερα, στην παραλία.
Η προκυμαία του παλιού Άη-Στράτη
Ένα μεγάλο μέρος της γης του νησιού ανήκε -και εξακολουθεί να ανήκει- σε Αγιορείτικα μοναστήρια. Αυτά τη νοίκιαζαν στους ντόπιους οι οποίοι ασχολούνταν κυρίως με τη γεωργία καθώς και την κτηνοτροφία, στις μικρές κοιλάδες και τις πλαγιές των λόφων, και λιγότερο με την αλιεία. Αξίζει να σημειωθεί ότι από το 16ο αιώνα που εποικίστηκε το νησί έως και τις αρχές της δεκαετίας του 1960, η οικονομία του μικρού νησιού βασιζόταν κατά κύριο λόγο στη συλλογή και την εξαγωγή βελανιδιών. Η χρήση του νησιού από το κράτος ως τόπος εξορίας, όπως και η μετανάστευση των ντόπιων, καθόρισαν για δεκαετίες την τοπική κοινωνία, μέχρι το σεισμό του 1968 που άλλαξε δραματικά και οριστικά το οικιστικό και ευρύτερα το ιστορικό περιβάλλον του νησιού. Εκτός από ελάχιστα κτίσματα, από τον ιστορικό Αη-Στράτη, όπως απαθανατίστηκε πριν από το σεισμό στις φωτογραφίες του ντόπιου λαϊκού φωτογράφου Βασίλη Μανικάκη, δεν υπάρχει τίποτα πια. Ακόμα και η μορφολογία σε ορισμένες από τις τοποθεσίες του νησιού άλλαξε καθώς ολόκληρες πλαγιές κατακρημνίστηκαν.
Το μεταπολεμικό στρατόπεδο των εξόριστων βρισκόταν σε κάποια απόσταση από τον παλιό οικισμό μέσα σε δύο μικρές κοιλάδες που σχηματίζουν οι χείμαρροι Παραδείσης και Τενεδιώτης πριν να ενωθούν για να καταλήξουν στην παραλία του οικισμού. Ολόγυρα στις πλαγιές και τα υψώματα, όπως του Αγίου Μηνά που βρίσκεται ανάμεσα στις δυό κοιλάδες, υπήρχαν φυλάκια και σκοπιές της χωροφυλακής που επιτηρούσαν νυχθημερόν τους εξόριστους. Η δύναμη της φρουράς αποτελούνταν από ένα λόχο χωροφυλακής με 100-120 άνδρες ενώ υπήρχε και Τμήμα Ασφαλείας. Oι εξόριστοι ζούσαν συλλογικά και χωρισμένοι σε μικρές ομάδες, κυρίως με βάση την καταγωγή τους, μέσα σε σκηνές από καραβόπανο και αυτοσχέδια πλινθόκτιστα καλύβια. Για τους ηλικιωμένους και τους άρρωστους είχαν ενοικιαστεί μικρά σπιτάκια και δωμάτια στον οικισμό. Τους βασάνιζαν η πείνα και οι αρρώστιες και ήσαν συνεχώς εκτεθειμένοι στα έντονα καιρικά φαινόμενα του βόρειου Αιγαίου και τις πλημμύρες των χειμάρρων που παράσερναν τους ίδιους, τις σκηνές και τα ελάχιστα υπάρχοντά τους. Είναι χαρακτηριστικό ότι τρεις από αυτούς, όπως αποτυπώθηκαν σε μια συγκλονιστκή φωτογραφία του Β. Μανικάκη, σκοτώθηκαν από κεραυνό μέσα στη σκηνή τους κατά τη διάρκεια νυχτερινής καταιγίδας. Ωστόσο οι πολλοί κατάφεραν να επιβιώσουν και να ανταπεξέλθουν στις αντιξοότητες, χάρη στη δημιουργικότητα, την εφευρετικότητα,
την οργάνωση και την αλληλεγγύη τους, φθάνοντας να διοργανώνουν αθλητικές και γιορταστικές εκδηλώσεις και να ανεβάζουν ακόμη και θεατρικές παραστάσεις, όπως οι “Πέρσες” του Αισχύλου, ο “Ποπολάρος” του Ξενόπουλου, ο “Οθέλος” και πολλές άλλες με πρωτεργάτες τον Τζαβάλα Καρούσο και τον Μάνο Κατράκη.
Σκίτσο που αναπαριστά μια από τις νυχτερινές πλημμύρες που σάρωσαν το στρατόπεδο των εξόριστων στον Άη-Στράτη. Πάνω από τα αντίσκηνα, η σκοπιά του Αγ. Μηνά και ο τάφος των νεκρών εξόριστων της κατοχής.
Tο στρατόπεδο των εκτοπισμένων ήταν μια μικρή “πολιτεία”, μια κοινότητα που ζούσε τη δική της ζωή, παράλληλα με εκείνη των ντόπιων, με τους οποίους δεν επιτρέπονταν οι επαφές παρά μόνο οι απολύτως απαραίτητες (ακόμη και στη θάλασσα, το καλοκαίρι, οδηγούνταν χωριστά από τους ντόπιους σε δική τους παραλία, στη θέση Παχύ-Αρκάρι, εκεί όπου σήμερα βρίσκεται το μικρό εργοστάσιο της ΔΕΗ). Μια κοινότητα με τα μάτια στραμμένα προς τον έξω κόσμο και τα τεκταινόμενα της εποχής, όπως ο “ψυχρός πόλεμος”, ο πόλεμος της Kορέας, οι εκλογικές αναμετρήσεις… Ιδιαίτερη σημασία για τους εξόριστους είχαν οι εξελίξεις, οι διαμάχες και οι ιδεολογικές συγκρούσεις στο εσωτερικό του διεθνούς και του ελλαδικού κομμουνιστικού κινήματος από τις οποίες
παρά την απομόνωσή τους επηρεάστηκαν έντονα και συμμετείχαν σε αυτές με τον δικό τους τρόπο, με ξεχωριστή την περίοδο 1956-59, μετά την περίφημη 6η Ολομέλεια της ΚΕ του ΚΚΕ, όταν το στρατόπεδο των εξόριστων στον Άη-Στράτη διασπάστηκε από τις αντιμαχόμενες κομματικές φράξιες. O ανταγωνισμός μεταξύ των ηγετικών ομάδων για την ιδεολογικοπολιτική κυριαρχία στο στρατόπεδο ήταν αδυσώπητος και υπονόμευσε κάθε ενότητα και αλληλεγγύη μεταξύ των εξόριστων. (Τις σκληρές εσωκομματικές διαμάχες περιγράφει από τη σκοπιά του ο γιατρός Α. Φλούτζης στο βιβλίο του: Στο Στρατόπεδο του Αη Στράτη 1950-1962)
Όσον αφορά στους αριθμούς, το 1950 οι εκτοπισμένοι στον Άη-Στράτη ξεπερνούσαν τους 5.000. Tο Φλεβάρη του 1952 ανέρχονταν στους 3.000, ενώ τον Απρίλιο μειώθηκαν στους 2.000. H μείωση συνεχίστηκε τα επόμενα χρόνια και το 1955 καταγράφηκαν 950 άτομα τα οποία έγιναν 820 το 1956. Tο 1959 οι εξόριστοι αριθμούσαν περί τους 47
0, χωρίς όμως αυτοί οι αριθμοί να μπορούν να ελεγχθούν με ακρίβεια. Στις αρχές του 1963 κι αφού είχαν προηγηθεί πολλοί θάνατοι εξόριστων και σκληροί αγώνες στο νησί και στην Αθήνα, το στρατόπεδο “πειθαρχημένης διαβιώσεως εκτοπισμένων”, όπως ήταν η επίσημη ονομασία του κολαστήριου στον Αη-Στράτη, έκλεισε οριστικά.Αξίζει να σημειωθεί ότι το 1958 διορίστηκε από την κυβέρνηση ως γιατρός των εξόριστων ο Βασίλης Τσιρώνης –πρώην στρατιωτικός γιατρός- που παρά τις απαγορευτικές διαταγές βοήθησε με αυταπάρνηση τους χιλιοβασανισμένους εξόριστους. Αντιτάχθηκε στην εξοντωτική πολιτική του κράτους και κατήγγειλε την κυβέρνηση Καραμανλή για “ανθρωποκτονία εκ προμελέτης” κατά των εξόριστων, κατηγόρησε τον Ελληνικό Ερυθρό Σταυρό “για συνθηκολόγηση και υποταγή” στην κυβερνητική πολιτική κι έδωσε στην δημοσιότητα εμπιστευτικά έγγραφα και απόρρητες διαταγές του υφυπουργείου Ασφάλειας που αποδείκνυαν τις καταγγελίες του. Στη συνέχεια διώχθηκε από τον Αη-Στράτη και καταδιώχθηκε από το κράτος αμείλικτα… Είκοσι χρόνια αργότερα, ο αγωνιστής γιατρός Τσιρώνης δολοφονήθηκε από τις ειδικές δυνάμεις της αστυνομίας μετά από εισβολή στο σπίτι του στο Παλαιό Φάληρο, στις 11 Ιούλη του 1978.
Mεταξύ των νησιών της εξορίας, που έμειναν γνωστά σαν “ξερονήσια”, ο Αη-Στράτης κατέχει κορυφαία θέση καθώς σφραγίστηκε από αυτή περισσότερο από κάθε άλλο, μιας και υπήρξε ο μακροβιότερος, ο μεγαλύτερος και μάλλον ο διασημότερος τόπος εξορίας για τον “εσωτερικό εχθρό” του ελληνικού κράτους. Και το όνομα του, Άη-Στράτης, αποτέλεσε το σύμβολο μιας σειράς ιστορικών περιόδων της εξορίας, από το βενιζελικό “ιδιώνυμο”, τη δικτατορία της 4ης Αυγούστου και την κατοχή, μέχρι τον εμφύλιο και την μετεμφυλιακή περίοδο σημαδεμένη από την ήττα των κομμουνιστικού κινήματος, την εξοντωτική καταστολή αλλά και την αντίσταση των αγωνιστών μέχρις εσχάτων.
Άη-Στράτης 1951
Πέρα από την αποκάλυψη της φενάκης περί οικοδόμησης σοσιαλισμού στην ΕΣΣΔ, την άρνηση των κρατικοκαπιταλιστικών καθεστώτων του λεγόμενου “υπαρκτού σοσιαλισμού” και του Κομμουνιστικού Κόμματος, ο αγώνας των χιλιάδων ανθρώπων που πάλεψαν με αυταπάρνηση κάτω από τη σημαία του, όπως επίσης κάτω από τη σημαία του Αγροτικού Κόμματος [που ο γραμματέας του Κώστας Γαβριηλίδης άφησε την τελευταία του πνοή στον Αη-Στράτη], καθώς και εκείνης άλλων μικρότερων πολιτικών ομάδων της Αριστερής Αντιπολίτευσης, αξίζει το σεβασμό μας. Γιατί αυτός ο αγώνας, με όλα τα λάθη και τις ήττες που οδηγήθηκε, ήταν κατά βάση αγώνας των καταπιεσμένων ανθρώπων που ξεσηκώθηκαν ενάντια στην ανελευθερία, την κοινωνική αδικία και το φασισμό, με το σοσιαλιστικό όραμα της απελευθέρωσης και της κοινωνικής δικαιοσύνης, για έναν καλύτερο κόσμο χωρίς εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο. Και παρά τις προσπάθειες του κράτους να σβήσει η μνήμη, να χειραγωγηθεί και να διαστρεβλωθεί η ιστορία του, το νησί του Άη-Στράτη δεν θα γίνει ποτέ σύμβολο της δημοκρατίας, θα μείνει το σύμβολο της Εξορίας να υπενθυμίζει από τη μια τη θηριωδία της εξουσίας κι από την άλλη την αντίσταση, την αλληλεγγύη και την αξιοπρέπεια των κυνηγημένων και ανυπότακτων ανθρώπων.
“Για ό,τι έκανα δεν μετανιώνω, ποτέ”! “Αυτές τις λέξεις επαναλαμβάνουν αιώνες τώρα στα δικαστήρια, στις αγχόνες, στα βασανιστήρια, κάθε φορά που καταφέρνουμε να τους συλάβουμε… Και αυτές θα επαναλαμβάνουν στους αιώνες που έρχονται… Γιατί δεν πρόκειται, δεν πρέπει να σταματήσει το κυνήγι του ανθρώπου… γιατί όποιο σύστημα κι αν επικρατήσει στη γη, όσο επιτήδεια και επιστημονικά κι αν είναι η οργάνωση και η αστυνομία του, αυτό το σύστημα θα εξευτελίζεται όταν έστω κι ένας άνθρωπος, ένας αντίπαλός του, την ώρα που θα δικάζεται και θα καίγεται στην πυρά, θα βρει τη δύναμη να φωνάξει ένα δυνατό ΟΧΙ” (Ο Ιεροεξεταστής στον “Κορυδαλλό”, του Ζαν Ανούιγ).
Δημήτρης Ανδρουτσόπουλος
Πηγές:
ΤΟΠΟΙ ΕΞΟΡΙΑΣ, Επτά Ημέρες Καθημερινή 16 Νοέμβρη 2003
ΣΤΟ ΣΤΡΑΤΟΠΕΔΟ ΤΟΥ ΑΗ ΣΤΡΑΤΗ 1950-1962, Αντώνης Ι. Φλούντζης, Αθήνα 1986
ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΝΗΣΟΥ ΑΓΙΟΥ ΕΥΣΤΡΑΤΙΟΥ (Άη-Στράτη) Ιωάννης Αργ. Γιάννος, Αθήνα 1983
ΑΗ ΣΤΡΑΤΗΣ. Φωτογραφικά ίχνη (1940-1970). Αρχείο Bασίλη Mανικάκη. Kείμενα Γ. Nικολακάκη, Yπουργείο Αιγαίου, Mυτιλήνη, 1999
ΑΗ ΣΤΡΑΤΗΣ: Εξόριστοι αγωνιστές. Νεκροί από πείνα και εκτελεσμένοι από τους ναζί. Π. Αρώνης, Εφημερίδα ΕΠΟΧΗ νο 712, 7 Μάρτη 2004
Άη-Στράτης
ΑΗ-ΣΤΡΑΤΗΣ
Για την επιχείρηση συσκότισης και διαστρέβλωσης της ιστορίας
στο νησί της εξορίας
Στο βιβλίο ΑΗ ΣΤΡΑΤΗΣ – ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΚΑ ΙΧΝΗ 1940-1970 (Έκδοση του υπουργείου Αιγαίου) αναφέρεται ότι: “Φαίνεται πως η δικτατορία, σαν συνέχεια του εμφυλιοπολεμικού κράτους, δεν μπορούσε να ξεχάσει ότι ο Αη Στράτης ήταν το ονομαστό στρατόπεδο των εκτοπισμένων και των πολιτικών εξόριστων, ένας τόπος απομόνωσης και τιμωρίας. Ο σεισμός (του 1968) έδωσε την ευκαιρία, σε εκείνους που μετέτρεψαν αυτούς τους τόπους σε χώρους μαρτυρίου και ντροπής, να εξαφανίσουν, εκούσια ή ακούσια, τα υλικά ίχνη αυτού του εγκλήματος”.
Αυτό βέβαια που δεν αναφέρεται είναι πως δεν ήταν μόνο η δικτατορία αλλά και η μεταπολιτευτική δημοκρατία που θέλησε να εξαφανίσει όσο μπόρεσε τα υλικά ίχνη αυτού του εγκλήματος. Ας μη ξεχνάμε άλλωστε πως η εγκαθίδρυση του Αη Στρατη ως χώρου εκτοπισμού έγινε καταρχήν επί της δημοκρατικής διακυβέρνησης του Ελ. Βενιζέλου , το 1928, με βάση το περιβόητο “ιδιώνυμο” για την καταδίωξη των κομμουνιστών και περνώντας από τη μεταξική δικτατορία του 1936 και τα χρόνια της κατοχής διατηρήθηκε ως στρατόπεδο συγκέντρωσης και “πειθαρχημένης διαβίωσης” πολιτικών εξόριστων από τα χρόνια του εμφύλιου μέχρι τις αρχές του 1963.
Ανάμεσα στα ελάχιστα ίχνη που είχαν διασωθεί, από το σεισμό, το χρόνο και τις μπουλντόζες ήταν το κτίριο του παλιού διδακτήριου που χρησιμοποιούνταν ως αναρρωτήριο των εξόριστων και μέσα του άφησαν την τελευταία τους πνοή δεκάδες εξόριστοι και κάποιες από τις σκοπιές της χωροφυλακής που περιέβαλαν τις μικρές κοιλάδες των χειμάρρων Τενεδιώτη και Παραδείση όπου διαβιούσαν οι εξόριστοι της περιόδου 1947-1963.
Σήμερα πλέον διασώζεται όρθια μόνο μία από εκείνες τις σκοπιές, πλάι στο δρόμο που ανεβαίνει τη πλαγιά του λόφου Παλιόμυλου πάνω από την μικρή κοιλάδα του χείμαρρου Παραδείση. Μία ακόμα που έστεκε κι αυτή όρθια στη θέση της πλάι στο κτίριο της Μαράσλειου Σχολής επιτηρώντας τη χαράδρα του χείμαρρου Τενεδιώτη κατεδαφίστηκε πρόσφατα. Μολονότι στεκόταν εκεί για δεκαετίες αψηφώντας τα στοιχεία της φύσης, υπενθυμίζοντας με τη παρουσία της τα χρόνια της εξορίας, άρκεσε μια στιγμή όπου η μπουλντόζα κάποιου ιδιώτη εργολάβου τη διέλυσε. Δίπλα της ανακαινιζόταν από την κοινότητα το κτίριο της Μαράσλειου Σχολής που χρησιμοποιούνταν άλλοτε ως δημοτικό σχολείο και (ταυτόχρονα) ως στρατόπεδο της Χωροφυλακής που επιτηρούσε τους εξόριστους, ενώ λίγα μέτρα ψηλότερα ανεγειρόταν μια πολυόροφη οικοδομή -προφανώς για τουριστική χρήση- και η παλιά χωροφυλακίστικη σκοπιά με όσα υποδήλωνε και θύμιζε δεν ταίριαζε στο νέο περιβάλλον που θέλουν οι τοπικοί άρχοντες και οι εργολάβοι της ανάπτυξης.
Το γκρέμισμα κι αυτής της σκοπιάς, όπως θα έγινε άλλωστε και με άλλες πριν, δεν θα μπορούσε βέβαια να συμβεί χωρίς τη σιωπηρή ανοχή αν όχι τη συγκατάθεση της τοπικής αρχής που προφανέστατα αντιμετωπίζει αυτή την συγκεκριμένη πτυχή της ιστορίας του νησιού, την εξορία, ως στιγμα που πρέπει να εξαφανιστούν τα ίχνη του ή να εξωραϊστούν, όσα είναι αδύνατον πλέον να εξαφανιστούν, και να αξιοποιηθούν με βάση τις τρέχουσες πολιτικές σκοπιμότητες.
Λίγες δεκάδες μέτρα χαμηλότερα από τη Μαράσλειο Σχολή όπου κατεδαφίστηκε η μία από τις δυο εναπομείνασες σκοπιές της χωροφυλακής από τα χρόνια της εξορίας στον Αη Στράτη βρίσκεται ο χώρος όπου στεκόταν χτυπημένο από το σεισμό αλλά όρθιο παρά την σκόπιμη εγκατάλειψή του για δεκαετίες το παλιό διδακτήριο του νησιού κι αναρρωτήριο των εξόριστων. Κι αφού παρά το σεισμό, το χρόνο και την εγκατάλειψη που το ερείπωσαν αντιστάθηκε στον αφανισμό του, αυτό το μνημείο εκείνων που έδωσαν ακόμα και τη ζωή τους ενάντια στις επιταγές της
Γι αυτό το σκοπό άλλωστε και για προπαγανδιστικούς λόγους επισκέφθηκε πέρσι το νησί ο ίδιος ο πρωθυπουργός Κ. Καραμανλής ανακοινώνοντας ότι στην θέση του παλιού αναρρωτήριου του στρατόπεδου συγκέντρωσης των εξόριστων, το οποίο σημειωτέον, λειτουργούσε κανονικότατα επί της πρωθυπουργίας του ομώνυμου θείου του, θα δημιουργούνταν Μουσείο της Δημοκρατίας! Το παλιό αναρρωτήριο που μέσα στους τοίχους του δοκιμάστηκαν φθάνοντας μέχρι και το θάνατο εκείνοι που αρνήθηκαν να υπογράψουν δηλώσεις μετανοίας αποκηρύσσοντας τον κομμουνισμό γκρεμίστηκε και στη θέση του οικοδομήθηκε ένα αντίγραφό του το οποίο προορίζεται να στεγάσει το εγχείρημα της συσκότισης και τη διαστρέβλωση της ιστορίας. Όπου το κράτος, αφού δεν μπορεί να σβήσει ολότελα τα ίχνη των εγκλημάτων και τη μνήμη των θυμάτων του φτιάχνει το ίδιο μουσεία διαστρεβλώνοντας την ιστορία τους, διότι αν ταίριαζε όντως ένας τίτλος για ένα τέτοιο μουσείο στον Αη Στράτη, το νησί της εξορίας, αυτό δεν θα ήταν βέβαια μουσείο της δημοκρατίας αλλά μουσείο της Κρατικής Τρομοκρατίας.
Δ. Ανδρουτσόπουλος
Η κατεδαφισμένη σκοπιά στη Μαράσλειο Σχολή
Η σκοπιά που κατεδαφίστηκε από την μπουλντόζα στη Μαράσλειο Σχολή λίγα μέτρα χαμηλότερα από την πολυόροφη οικοδομή. Απέναντι από την κατεδαφισμένη σκοπιά της Μαράσλειου ο λόφος του Αγ. Μηνά. Στην κορφή του πλάι στο ομώνυμο ξωκλήσι υπάρχει το ερείπιο μιας ακόμα σκοπιάς και ο κοινός τάφος των εξόριστων που δολοφονήθηκαν από τους χωροφύλακες γιατί αντιστάθηκαν στην παράδοσή τους από την χωροφυλακή στα γερμανικά στρατεύματα τον Απρίλη του 1941 και εκείνων που πέθαναν από την υποχρεωτική ασιτία έγκλειστοι στο κτίριο του αναρρωτήριου το 1942.
που άλλοτε χρησιμοποιήθηκε σαν έδρα του Λόχου Χωροφυλακής στον Αη Στράτη.
Η δύναμη της Χωροφυλακής για τη φύλαξη των εξορίστων στο νησί είχε φθάσει
και τους 300 άνδρες ενώ υπήρχε και Τμήμα Ασφαλείας.
To κτίριο που οικοδομείται στη θέση του ερειπωμένου αναρρωτήριου
για να στεγάσει το κατ΄ευφημισμό Μουσείο της δημοκρατίας
και κατ΄ουσία μουσείο της Κρατικής Τρομοκρατίας
Η τελευταία σκοπιά που διασώζεται όρθια στον Αη Στράτη
μαρτυρώντας ότι εδώ υπήρχε το στρατόπεδο συγκέντρωσης των πολιτικών εξόριστων.
