ΑΝΤΙΣΤΑΣΗ ΣΤΑ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΙΚΑ ΣΧΕΔΙΑ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΤΗΣ ΕΤΑΙΡΕΙΑΣ "ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΧΡΥΣΟΣ" ΣΤΗ Β.Α. ΧΑΛΚΙΔΙΚΗ
Α
νάπτυξη λέγεται το λάβαρο που κραδαίνουν τα αφεντικά σε μια ολοκληρωτική εκστρατεία λεηλασίας και καταστροφής του φυσικού περιβάλλοντος και των ανθρώπινων κοινωνιών στο βωμό του κέρδους. Είναι το ιδεολόγημα που χρησιμοποιείται για να ενδύσει με θετικό πρόσημο τα μεγαλύτερα οικολογικά εγκλήματα, να εξωραΐσει τις αγριότερες μορφές ταξικής εκμετάλλευσης, κοινωνικής καταπίεσης και αλλοτρίωσης. Προβάλλοντας την ανάπτυξη ως μονόδρομο και αναγορεύοντάς την σε "εθνικό στόχο" -όπως αποκαλείται κάθε τι που προϋποθέτει την αφαίμαξη και την υποταγή των καταπιεζόμενων προς όφελος της πολιτικής και οικονομικής εξουσίας-, κράτος και αφεντικά επιχειρούν να αποσπάσουν και με ιδεολογικούς όρους την κοινωνική συναίνεση στην υλοποίηση ενός πλήθους "μεγάλων έργων" και την προώθηση επενδυτικών σχεδίων με ολέθριες συνέπειες για τη φύση και τον άνθρωπο. Μια συναίνεση που φυσικά είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με τον υλικό εκβιασμό της επιβίωσης σε ένα κοινωνικό περιβάλλον εντεινόμενης εκμετάλλευσης, ανταγωνισμού και αποκλεισμών.Τα σχέδια της εταιρείας "Ελληνικός Χρυσός" στη Β.Α. Χαλκιδική
Ένα από τα καταστροφικότερα έργα για το φυσικό και το ανθρώπινο περιβάλλον, σήμερα, είναι αυτό που προωθεί η εταιρεία "Ελληνικός Χρυσός" (σημερινή ιδιοκτήτρια των "Μεταλλείων Κασσάνδρας") στη Β.Α. Χαλκιδική, μια περιοχή ήδη επιβαρυμένη από την επί δεκαετίες εξόρυξη μεικτών θειούχων μεταλλευμάτων στις υπόγειες στοές του Μάντεμ Λάκκο, των Μαύρων Πετρών και της Ολυμπιάδας. Μια περιοχή όπου οι απόπειρες της προηγούμενης εταιρείας, TVX Gold, να εγκαταστήσει μεταλλουργία χρυσού κατά την δεκαετία του '90 έπεσαν στο κενό, καθώς προσέκρουσαν στην ανυποχώρητη αντίσταση των κατοίκων των χωριών του Στρυμονικού κόλπου που ξεσηκώθηκαν ενάντια στη μετατροπή του τόπου τους σε μια τεράστια χαβούζα τοξικών αποβλήτων.
Η Β.Α. Χαλκιδική απειλείται ξανά σήμερα με ανυπολόγιστη οικολογική καταστροφή. Συγκεκριμένα, τα επενδυτικά σχέδια της εταιρείας "Ελληνικός Χρυσός" προβλέπουν, πέρα από τη συνέχιση της λειτουργίας των μεταλλείων του Μάντεμ Λάκκο, την εκμετάλλευση θειούχων μεταλλευμάτων στην τοποθεσία "Σκουριές" καθώς και στην Ολυμπιάδα με ταυτόχρονη απόληψη χαλκού και χρυσού που εμπεριέχονται στα μεταλλεύματα, κι αυτό σε μια έκταση 35.000 στρεμμάτων.
Αξίζει να σημειωθεί, ότι στην "Ελληνικός Χρυσός" (η οποία ανήκει κατά 95% στην πολυεθνική European Goldfields και κατά 5% στην ΑΚΤΩΡ), μαζί με την αγορά των μεταλλείων παραχωρήθηκαν και 317 χιλιάδες στρέμματα -στην πλειοψηφία τους δασικές εκτάσεις, μεταξύ των οποίων και 100 χιλιάδες στρέμματα που έχουν ενταχθεί στο πρόγραμμα προστασίας ΝΑΤURA 2000-, αφού σύμφωνα με το Μεταλλευτικό Κώδικα που ισχύει από την περίοδο της στρατιωτικής δικτατορίας (1973), η εκμετάλλευση μεταλλείων θεωρείται υπόθεση "εθνικής ωφέλειας" και υπερέχει κάθε άλλης δραστηριότητας - συμπεριλαμβανομένης της προστασίας των δασών.
Ειδικότερα σε ό,τι αφορά την περιοχή Σκουριές η οποία βρίσκεται στις πλαγιές του όρους Κάκαβος, σε απόσταση μόλις 2 χλμ από το χωριό Μεγάλη Παναγία, οι συνέπειες θα είναι κυριολεκτικά εφιαλτικές, καθώς η υλοποίηση του έργου της "Ελληνικός Χρυσός" θα σημάνει την πλήρη καταστροφή του δάσους της περιοχής, ενός πυκνού δάσους από φυλλοβόλα δέντρα, την εξαφάνιση των άγριων πουλιών και ζώων που βρίσκουν καταφύγιο σε αυτό και τη μετατροπή του σε κρανίου τόπο, εξαιτίας της σχεδιαζόμενης ανάπτυξης επιφανειακής εξορυκτικής δραστηριότητας πρωτόγνωρων διαστάσεων.
Πιο συγκεκριμένα, η εταιρεία σχεδιάζει τη διάνοιξη στην καρδιά του βουνού ενός τεράστιου κρατήρα που υπολογίζεται ότι θα έχει διάμετρο 1.500 με 2.000 μέτρα (!) και βάθος από 300 έως 600 μέτρα, ενώ πέρα από την επιφανειακή θα γίνεται και υπόγεια εκμετάλλευση των κοιτασμάτων με μέθοδο που προκαλεί εκτεταμένες καθιζήσεις στην επιφάνεια του εδάφους. Μόνο από το δάσος των Σκουριών, η "Ελληνικός Χρυσός" προβλέπει συνολικά την εξόρυξη 191 εκ. τόνων μεταλλεύματος, με ρυθμό 8 εκ. τόνους ετησίως. Με δεδομένη τη χαμηλή περιεκτικότητα των κοιτασμάτων της περιοχής σε χρυσό (0,8 gr/t) και σε χαλκό (0,7% του συνολικού μεταλλεύματος), αυτό που καθιστά το έργο ιδιαίτερα κερδοφόρο για τα αφεντικά είναι η δυνατότητα επιφανειακής εξόρυξης που έχει χαμηλό κόστος παραγωγής αλλά και τις τραγικότερες συνέπειες για το φυσικό και ανθρώπινο περιβάλλον.
Τα στείρα υλικά, τα μπάζα δηλαδή της εξόρυξης που περιέχουν ποσότητες θείου και βαρέων μετάλλων που είναι τοξικά υλικά, υπολογίζεται ότι θα είναι 200 εκατομμύρια κυβικά μέτρα, ενώ τα τοξικά απόβλητα της παραγωγικής διαδικασίας (ο διαχωρισμός των μεικτών θειούχων μεταλλευμάτων γίνεται με τη χρήση κυανιούχων διαλυμάτων και έχει ως αποτέλεσμα την απελευθέρωση αρσενικού) τα οποία υπολογίζονται σε 150 εκατομμύρια τόνους σχεδιάζεται να εναποτεθούν σε ρέματα και στο δάσος μετατρέποντας την περιοχή σε τεράστια χαβούζα και δηλητηριάζοντας τον υδροφόρο ορίζοντα. Αν σε όλα αυτά προσθέσουμε το επικίνδυνο νέφος μεταλλευτικής σκόνης που θα δημιουργήσει η επιφανειακή εξόρυξη, μπορούμε να σχηματίσουμε μια εικόνα της τρομακτικής καταστροφής που συνεπάγεται η υλοποίηση των σχεδίων της εταιρείας, τόσο για το δάσος των Σκουριών όσο και για τα χωριά (Μ. Παναγία, Γομάτι, Παλαιοχώρι, Νεοχώρι, Στάγειρα, Στρατονίκη κ.α) που βρίσκονται σε απόσταση λίγων χιλιομέτρων από αυτό.
Το συγκεκριμένο σχέδιο εγκρίθηκε τον περασμένο Ιούλιο από το υπουργείο ανάπτυξης και εκκρεμεί η έγκρισή του από το ΥΠΕΧΩΔΕ, ενώ η εταιρεία υπολογίζει να ξεκινήσει την κατασκευή μεταλλευτικών εγκαταστάσεων μέσα στο 2007 και να θέσει το έργο σε πλήρη εφαρμογή μέχρι το 2009.
Η ζωντανή ιστορία της αντίστασης
Μπροστά στον επικείμενο αφανισμό του δάσους, τη μόλυνση των νερών και του αέρα της περιοχής με τραγικές επιπτώσεις στη ζωή των κατοίκων της, αναπτύσσονται πρωτοβουλίες αντίστασης. Σε αυτά τα πλαίσια διοργανώθηκε στις 27-28-29 Ιούλη στο δάσος των Σκουριών ένα τριήμερο ενημερωτικών εκδηλώσεων από την "Πρωτοβουλία ενάντια στις βλαπτικότητες" που έχει συγκροτηθεί κυρίως από κατοίκους της Μ. Παναγίας.
Είναι σημαντικό να ειπωθεί ότι η αντίσταση που αναπτύσσεται σήμερα δεν αναπτύσσεται στο κενό, αφού η περιοχή έχει πίσω της μία πλούσια ιστορία ταξικών και κοινωνικών συγκρούσεων, συνδεδεμένων με την ύπαρξη των μεταλλείων.
Η μακροχρόνια μεταλλευτική δραστηριότητα έχει σημαδέψει τη φυσιογνωμία της Β.Α. Χαλκιδικής, και ακόμα περισσότερο των ορεινών χωριών της, των λεγόμενων Μαντεμοχωρίων -στα οποία ανήκει και η Μ. Παναγία- που βρίσκονταν πάντοτε σε καθεστώς εξάρτησης από τον εκάστοτε ιδιοκτήτη των μεταλλείων, με έναν μεγάλο αριθμό των κατοίκων της περιοχής να δουλεύουν στις υπόγειες στοές.
Τα πρώτα χρόνια της μεταπολίτευσης, "τα μεταλλεία Κασσάνδρας (που μέσα στις στοές τους έθαψαν αμέτρητους μεταλλωρύχους και άλλους τόσους κατέστρεψαν από πνευμονοκονίαση) μετατράπηκαν σε μία από τις σημαντικότερες εστίες εργατικών εξεγέρσεων."(1) Η μεγάλη απεργία του 1977 αποτέλεσε μία σφοδρή και πολύμηνη σύγκρουση των μεταλλωρύχων και των οικογενειών τους με την εταιρεία, τους απεργοσπάστες, το κράτος και τις δυνάμεις καταστολής, και δεν έληξε παρά με την απόλυση ενός μεγάλου αριθμού απεργών.
Το 1992 τα μεταλλεία, τα οποία μέχρι τότε ανήκαν στο Μποδοσάκη, περνούν στα χέρια του κράτους και στη συνέχεια, το Δεκέμβρη του 1995, πωλούνται στην καναδική πολυεθνική TVX Gold που σχεδιάζει την εγκατάσταση μεταλλουργίας χρυσού στην Ολυμπιάδα. Οι κάτοικοι των χωριών Βαρβάρα και Ολυμπιάδα, καθώς και των υπόλοιπων χωριών του Στρυμονικού κόλπου ξεσηκώνονται. Στήνουν φυλάκια -όπου συγκεντρώνονται σε 24ωρη βάση γυναίκες, άντρες και παιδιά από τα γύρω χωριά- εμποδίζοντας τη μεταφορά μηχανημάτων της εταιρείας στο μεταλλείο της Ολυμπιάδας. Τον Οκτώβρη του '96 ξεσπούν σφοδρές συγκρούσεις με τα ΜΑΤ που καταφθάνουν στην περιοχή για να απομακρύνουν τον κόσμο από το φυλάκιο. Οι κάτοικοι των χωριών τρέπουν την αστυνομία σε φυγή, επιτίθενται στις κλούβες, εισέρχονται στο χώρο του μεταλλείου και προκαλούν δολιοφθορές. Παρά τις συλλήψεις, τις διώξεις και τους ξυλοδαρμούς η αντίσταση δεν κάμπτεται. Το Νοέμβρη του '97, επιβάλλεται "στρατιωτικός νόμος": η περιοχή κατακλύζεται από αστυνομικές δυνάμεις, αύρες αποκλείουν την επικοινωνία μεταξύ των χωριών, απαγορεύεται η κυκλοφορία και οι συγκεντρώσεις.
Από τις πρώτες στιγμές του αγώνα ενάντια στην εγκατάσταση μεταλλουργίας χρυσού, αναρχικοί και αντιεξουσιαστές κινητοποιούνται σε αλληλεγγύη με τους αγωνιζόμενους κατοίκους του Στρυμονικού, έρχονται σε επαφή μαζί τους και παράλληλα στην Αθήνα, τη Θεσσαλονίκη και στη συνέχεια και σε άλλες πόλεις, οργανώνονται εκδηλώσεις και κινήσεις αντιπληροφόρησης και αλληλεγγύης (2). Με τα ριζοσπαστικά χαρακτηριστικά του και τις διαστάσεις που του δίνει η αλληλεγγύη, ο αγώνας αυτός γίνεται πεδίο αμφισβήτησης των κυρίαρχων κοινωνικών διαχωρισμών, ξεπερνά τα γεωγραφικά όρια της Χαλκιδικής και μετατρέπεται σε σημείο αναφοράς για όλους όσοι αγωνίζονται ενάντια στους κρατικούς και καπιταλιστικούς σχεδιασμούς.
Την ίδια εποχή ξεσπούν επιθέσεις σε στόχους που συνδέονται με την εγκατάσταση της μεταλλουργίας. Η σύλληψη του αναρχικού Ν. Μαζιώτη και η ανάληψη ευθύνης από μεριάς του για την τοποθέτηση βόμβας στο Υπουργείο Ανάπτυξης σε ένδειξη αλληλεγγύης με τους κατοίκους του Στρυμονικού, γίνονται ένα ακόμα πεδίο όπου δοκιμάζεται η αλληλεγγύη μεταξύ των αγωνιζόμενων, άλλοτε βαθαίνοντας τους δεσμούς αλληλεγγύης και άλλοτε δημιουργώντας ρωγμές που αποκαλύπτουν το ρόλο των τοπικών αρχών και τα όρια της θεσμικής διαμεσολάβησης.
Η ανάπτυξη της αντίστασης ενάντια στα σχέδια της "Ελληνικός Χρυσός" σήμερα γίνεται το σταυροδρόμι όπου συναντιούνται γεγονότα τόσο μακρινά όσο η ταξική εξέγερση της μεταπολίτευσης και πιο πρόσφατα όπως ο δυναμικός αγώνας ενάντια στην TVX. Δεν είναι τυχαίο άλλωστε ότι στην πλειοψηφία τους οι άνθρωποι που δραστηριοποιούνται στην περιοχή ενάντια στην επικείμενη καταστροφή ανήκουν σε μια νέα γενιά που μεγάλωσε με τις μνήμες της εξέγερσης του '77, μέσα στις συνθήκες εκβιασμών και τρομοκρατίας που με διάφορες μεθόδους επέβαλε η εκάστοτε εταιρεία, και που εμπνέεται από τον αγώνα των κατοίκων του Στρυμονικού καθώς επίσης και από τον αντιεξουσιαστικό λόγο και τα προτάγματα που έθεσαν οι αναρχικοί στεκόμενοι αλληλέγγυοι σε εκείνο τον αγώνα: τα προτάγματα της αυτοοργάνωσης και της αντίστασης πέρα από τα πλαίσια της θεσμικής διαμαρτυρίας.
Τριήμερο Εκδηλώσεων στις Σκουριές
Το τριήμερο κατασκήνωσης, εκδηλώσεων και συναυλιών πραγματοποιήθηκε στις 27-29 Ιούλη στις Σκουριές, στο σημείο που σχεδιάζεται να μετατραπεί σε κρανίου τόπο. Δόθηκε έτσι σε όσους βρέθηκαν εκεί μια μοναδική ευκαιρία να εκτιμήσουν την άγρια ομορφιά του δάσους, υποσχόμενοι ότι, όταν χρειαστεί, θα ξαναβρεθούν εκεί για να το υπερασπιστούν απέναντι στην καταστροφή.
Σε ένα χώρο που με συλλογική δουλειά διαμορφώθηκε για να φιλοξενήσει εκατοντάδες άτομα (όπου λειτουργούσε χώρος κατασκήνωσης, προβολών, συζητήσεων, έκθεσης έντυπου και φωτογραφικού υλικού, χώρος συναυλιών και κουζίνα), συναντήθηκαν κάτοικοι των γύρω χωριών αλλά και πολλοί που ταξίδεψαν από διαφορετικές περιοχές της χώρας, με εντυπωσιακά μεγάλο τον αριθμό νεολαίων. Άνθρωποι που ανταποκρίθηκαν στο κάλεσμα της "πρωτοβουλίας ενάντια στις βλαπτικότητες" για να γνωρίσουν από κοντά τον τόπο που θα πληγεί, αναζητώντας στην επαφή με τους ντόπιους προοπτικές αντίστασης. Αρκετοί που ξαναβρέθηκαν στη Χαλκιδική μετά από χρόνια έχοντας την εμπειρία του αγώνα ενάντια στην ΤVX και πολλοί ακόμα που αντιτάσσονται στη λεηλασία και την καταστροφή του φυσικού περιβάλλοντος, είτε αυτή αφορά σε ορυχεία, όπως αυτά που απειλούν το βουνό της Οίτης, είτε την εκτροπή του Αχελώου και τα φράγματα στον Άραχθο, την υποθαλάσσια αρτηρία στη Θεσσαλονίκη, τις καταστροφικές πυρκαγιές, όπως στην Πάρνηθα κ.α. Αντιεξουσιαστές από στέκια και καταλήψεις, αγωνιστές που αναγνωρίζουν στα καταστροφικά σχέδια για τις Σκουριές ένα κομμάτι της συνολικής επίθεσης κράτους και αφεντικών στη φύση και την κοινωνία.
Μια τόσο πολυπληθής συνάντηση, σε ένα εγχείρημα που στήθηκε με αυτοοργανωμένες και συλλογικές διαδικασίες, θέτοντας την προοπτική της αντίστασης έξω από τους θεσμούς διαμεσολάβησης, αποτελεί γεγονός ελπιδοφόρο για τη συνέχεια, τόσο για την ανάπτυξη του αγώνα στη Χαλκιδική όσο και ευρύτερα, τη στιγμή που είναι ανοιχτά ένα πλήθος από μέτωπα ενάντια στην αναπτυξιακή λαίλαπα. Είναι χαρακτηριστικό για την ενόχληση των τοπικών αρχόντων από την επιτυχία της διοργάνωσης, το γεγονός ότι η εκδήλωση της πρώτης ημέρας, η οποία συνδιοργανώθηκε και από την "συνέλευση ενάντια στις εκ-μεταλλεύσεις" της Θεσσαλονίκης, με θέμα τη συνάντηση μεταξύ "οικο-ευαίσθητων συλλογικοτήτων" από όλη τη χώρα, διακόπηκε επανειλημμένα από τον πρόεδρο του δημοτικού συμβουλίου της Μ. Παναγίας ο οποίος εγκαλούσε τα μέλη της πρωτοβουλίας επειδή δεν απευθύνθηκαν στους τοπικούς φορείς ώστε να γίνει το τριήμερο υπό την αιγίδα τους, προφανώς με τρόπο ώστε αυτοί οι τελευταίοι να καρπωθούν την επιτυχία του αλλά και να προσανατολίσουν τη διαμαρτυρία στα θεσμικά πλαίσια. Και παρά το γεγονός ότι τελικά με την επιμονή του τοπικού παράγοντα έληξε πρόωρα μία ενδιαφέρουσα συζήτηση, η παρέμβασή του έδωσε το έναυσμα για να τοποθετηθεί μεγάλος αριθμός ανθρώπων, κι ανάμεσά τους πολλοί ντόπιοι νεολαίοι, υπερασπίζοντας την επιλογή της εξωθεσμικής και αυτοοργανωμένης δράσης, προτάσσοντας έναν συνολικό αντικαπιταλιστικό λόγο και δηλώνοντας την απαξία τους προς τις αρχές.
Δυστυχώς οι εκδηλώσεις που ακολούθησαν τις επόμενες δύο μέρες περιορίστηκαν αρκετά στην ενημέρωση των κατοίκων από ειδικούς επιστήμονες σχετικά με τις βλαπτικές συνέπειες του έργου, πράγμα που, όπως ειπώθηκε από κάποιους απ’τους διοργανωτές, αποτελούσε το βασικό στόχο της κίνησης. Έτσι, ενώ τα στοιχεία που παρουσιάστηκαν για την επένδυση, για την αλλοίωση του φυσικού τοπίου και τις τραγικές επιπτώσεις στην υγεία των ανθρώπων ήταν στην πλειοψηφία τους ενδιαφέροντα, δε θα μπορούσαν σε καμία περίπτωση να υποκαταστήσουν την αξία των ζωντανών συζητήσεων. Συζητήσεων που πολλοί περίμεναν ώστε να εκφραστούν οι διαθέσεις των κατοίκων της περιοχής, να ζυμωθούν προτάσεις και ιδέες για το μέλλον -κάτι που έγινε σε πολύ μικρό βαθμό- για τους τρόπους δράσης, την αλληλεγγύη, τις προηγούμενες εμπειρίες αγώνα και τα συμπεράσματά τους. Πρόκειται για ζητήματα που όταν τέθηκαν προκάλεσαν έντονη συζήτηση χωρίς όμως να υπάρχει ο χρόνος να επεκταθεί κανείς σε αυτά. Εξάλλου είναι γεγονός ότι εκείνο το κομμάτι της συζήτησης που αφορά το τι αντιπαραθέτουμε στην επικείμενη καταστροφή, δεν θα μπορούσε να το καλύψει ο επιστημονικός λόγος, παρά μόνο αν, σε βάρος μιας προοπτικής αγώνα, προβάλλονται ως απαντήσεις οι συστημικές "εναλλακτικές λύσεις" περί ανάπτυξης -τουριστικής στην περίπτωση της συγκεκριμένης περιοχής.
Στο περιθώριο των προγραμματισμένων εκδηλώσεων και καθόλη τη διάρκεια του τριημέρου έγιναν αυθόρμητες συζητήσεις, δίνοντας ώθηση στο πρόταγμα της συνάντησης, της επικοινωνίας και του συντονισμού μεταξύ των αντιστάσεων, όπως ήταν η αυθόρμητη κουβέντα που οργανώθηκε στις 29/7, μόλις έφτασαν τα νέα της σύλληψης 27 αγωνιστών/ιστριών στην Πάρνηθα για τη συμβολική επίθεση με μπογιές στο Καζίνο.
Καταλήγοντας, πρέπει να πούμε ότι το τριήμερο στις Σκουριές, τόσο στα αισιόδοξα συμπεράσματά του όσο και σε αυτά που γεννούν έναν γόνιμο προβληματισμό, αποτελεί σημαντική παρακαταθήκη τόσο ενόψει της έναρξης των καταστροφικών μεταλλευτικών δραστηριοτήτων στην περιοχή, όταν δηλαδή θα είναι η στιγμή οι διαθέσεις αντίστασης και αλληλεγγύης να μετασχηματιστούν σε πράξεις, όσο και για την πραγματοποίηση ανάλογων εγχειρημάτων συνάντησης και συντονισμού των επιμέρους αντιστάσεων, στην προοπτική της ενδυνάμωσης, της διεύρυνσης και της ριζοσπαστικοποίησης του αγώνα για την υπεράσπιση της φύσης και της κοινωνίας απέναντι στα καταστροφικά σχέδια του κράτους και του καπιταλισμού.
Δύο συντρόφισσες από τον "Κύκλο της Φωτιάς",
Στοιχεία έχουν αντληθεί από την ιστοσελίδα της European Goldfields (www.egoldfields.com), το Παρατηρητήριο Μεταλλευτικών Δραστηριοτήτων (www.antigold.gr), την “Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία” 12/8/07, προκηρύξεις της πρωτοβουλίας ενάντια στις βλαπτικότητες, της συνέλευσης ενάντια στις εκ-μεταλλεύσεις και το έντυπο Α.ΣΥ.ΜΟ της ανοιχτής συνέλευσης Μουδανιών, όπως και από τη μπροσούρα "Η Μεγάλη Απεργία του 1977 στα μεταλλεία του Μάντεμ Λάκκο και της Ολυμπιάδας" (Εναλλακτικές Εκδόσεις - Νότιος Άνεμος).
*