Την ώρα του θανάτου της, πόσες έφυγαν μαζί της! Σαν αντάρτικη φάλαγγα μεσα στη νύχτα, άλλες προπορεύονται κι άλλες την ακολουθούν. Σχηματίζουν μια σιωπηλή σειρά και απομακρύνονται. Όμως ποτέ δε θα εξαφανιστούν τελείως. Οι καρδιές μας θα συγκρατήσουν τα χαμόγελά τους. Και μετά από εμάς, άλλοι σύντροφοι πηγαίνοντας στην πρώτη γραμμή θα μάθουν να τις γνωρίζουν και να τις αγαπούν.

Υπέφεραν όπως υπέφερε κι εκείνη. Μερικές ολομόναχες, τραυματισμένες, ετοιμοθάνατες. Άλλες αιχμάλωτες, χτυπημένες με μια σφαίρα στον αυχένα ή αλυσσοδεμένες, βιασμένες και βασανισμένες μέσα σε βρωμερά και απαίσια κελιά.

Αυτές τις ηρωίδες, οι γραφιάδες που ακολουθούν τα τάγματα θανάτου, τις αντιαντάρτικες ταξιαρχίες, τους μαφιόζους των αντιδραστικών εξουσιών, τους δικαστές τους δειλούς και παραδομένους στο δίκαιο του ισχυροτέρου, θα τις αποκαλέσουν ξεδιάντροπα με ένα μορφασμό στα χείλη "τρομοκράτισσες και δολοφόνους". Ulrike, Mara, Elisabeth, Wafa, Arzu, Olaia... Αυτό το πρώτο πρωινό χωρίς εκείνη, για μας, αντάρτισσες, φέρνετε ένα όνομα: Ζοέλ.

Οι παρουσίες σας διατηρούνταν ζωντανές μέσα στο εξεγερμένο πνεύμα της και διαιωνίζονταν με το πέρασμα του χρόνου. Γιατί εκείνη υπερασπιζόταν αυτή την αιώνια και παγκόσμια κοινότητα. Η Ζοέλ είχε γίνει η Rosario των οδοφραγμάτων της Μαδρίτης, που την είχε κάνει τραγούδι ο Miguel Hernandez "Rosario, δυναμιτίστρια, θα μπορούσες να είσαι άντρας και είσαι η ουσία της γυναίκας, ο ανθός των χαρακωμάτων." Κι όπως η κόκκινη Rosario, η Ζοέλ περιέφερε τη δύναμή της και έσπειρε "τις βόμβες στην ψυχή των προδοτών".

Τη στιγμή που πλένουν το νεκρό σου κορμί, σε ένα μακρινό στρατόπεδο, μια κοπέλα, αφοσιωμένη στο καθήκον της, καθαρίζει το όπλο της. Να πεινάει άραγε; Να κρυώνει; Να νοσταλγεί την οικογένειά της και τα άσπρα δρομάκια του χωριού της; Δεν το ξέρει, αλλά αυτό το ιδιαίτερο πρωινό νιώθω μια τεράστια τρυφερότητα γι αυτήν και χαϊδεύω την εύθραυστη μορφή της σε ανάμνηση της Ζοέλ.

Δε λησμόνησα τίποτε... Τη συνάντησα για πρώτη φορά μια βροχερή μέρα, τον Ιούνη του 80, κοντά στο mur des federes**. Ήταν μούσκεμα από την κορυφή ως τα νύχια μεσα στο βυσσινί παλτό της. Κι από τότε ήταν στο πλευρό μας, δε μας εγκατέλειψε ποτέ.. 'Εζησε την περίοδο του αντάρτικου, της παρανομίας, όπως έζησε και τις δίκες, το βασανιστήριο της απομόνωσης, τις ατέλειωτες απεργίες πείνας.

Κι όπως την πρώτη μέρα, ούτε μια στιγμή δεν έψαξε να βρει καταφύγιο.

Τον περασμένο μήνα, στο τηλέφωνο, επέμενε, με εξασθενημένη φωνή, να ενώσει για μια ακόμα φορά, την τελευταία, την υπογραφή της με τις δικές μας κάτω από μια δήλωση.

Σήμερα το πρωί, θυμάμαι τα πάντα, τα πρόσωπα των αποστατών και όλων όσων μας πρόδωσαν και μας συκοφάντησαν... Θυμάμαι τα γεμάτα μίσος χαρακτηριστικά του δικαστή και τις βρισιές αυτών που μας χτυπούσαν. Ωστόσο, το μόνο που θέλω να συγκρατήσω είναι το φωτεινό της χαμόγελο και τα κόκκινα μαλλιά της σα σημαία μέσα στο σούρουπο.

Σίγουρα, ήταν η πιο νέα και η πιο εύθραυστη. Παρόλα αυτά, στη διάρκεια των τριων τελευταίων δεκαετιών, άλλοι, πιο μεγάλοι στην ηλικία, πιο μορφωμένοι, πιο δυνατοί, δεν έμαθαν τίποτα, κατέληξαν να υποταχθούν και, το χειρότερο, να συνηθίσουν στην απαράδεκτη βαρβαρότητα. Αντίθετα, εκείνη σαν μια όμορφη κόρη των δυσκολιών μεγάλωνε εκεί που τα αφεντικά λεηλατούσαν και δηλητηρίαζαν τον αέρα και τη γη, γινόταν κάθε μέρα πιο ευαίσθητη στα βάσανα των καταπιεσμένων και πιο σκληρή απέναντι στην εγκληματική εξουσία των εχθρών τους...

Η ανάμνησή της, με το δάχτυλο στα χείλη, μου επιβάλλει να σωπάσω. Το παραδέχομαι, είπα πολλά. Ας αφήσω τη συνένοχη σιωπή να ολοκληρώσει το έργο της.

Τώρα πρέπει να συνεχίσω το δρόμο. Πόσες φορές, μαζί της, έγραψα την υπόσχεση: "seguiremos adelante!" Αυτή είναι η δέσμευση των ανταρτών. Όλοι όσοι και όσες ζούσαμε και πολεμούσαμε χωρίς ανακωχή, προχωρώντας ενωμένοι σαν ένας άντρας, σα μια γυναίκα, ψιθυρίζουμε τα λόγια του συντρόφου Ερνέστο Γκεβάρα. "Τι σημασία έχει πού θα μας βρει ο θάνατος, καλώς να έρθει, αρκεί η πολεμική μας κραυγή να ακουστεί, αρκεί να απλωθεί ένα άλλο χέρι για να πάρει τα όπλα μας και άλλοι άνθρωποι να σηκωθούν για να ψάλλουν τη νεκρώσιμη ακολουθία μέσα στο κροτάλισμα των πυροβόλων και μέσα σε νέες κραυγές πολέμου και νίκης..."

*